Ο ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ο ΜΥΡΟΒΛΥΤΗΣ

Ο ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ο ΜΥΡΟΒΛΥΤΗΣ

     Ο άγιος Δημήτριος έζησε στην Θεσσαλονίκη επί Γαλερίου Μαξιμιανού (περί το 306). Ήταν γόνος μιάς των επιφανεστέρων οικογενειών της Μακεδονίας και όλοι τον θαύμαζαν όχι μόνο για την ευγενική του καταγωγή και για την χάρη του προσώπου του, αλλά επίσης και για την αρετή, την σοφία και την καλοσύνη, που υπερέβαιναν κατά πολύ εκείνες των μεγαλυτέρων του. Επειδή ήταν έμπειρος στην στρατιωτική τέχνη, παρά το νεαρό της ηλικίας του, διορίσθηκε από τον Γαλέριο –που ήταν τότε καίσαρας του ανατολικού τμήματος της αυτοκρατορίας– στρατηγός των ρωμαϊκών στρατευμάτων της Θεσσαλίας και ανθύπατος της επαρχίας της Ελλάδος. Οι τιμές όμως αυτές δεν στάθηκαν ικανές να τον αποσπάσουν από την μοναδική θεία αλήθεια. Η πίστη του στον Χριστό είχε καταλάβει την καρδιά του και, μη έχοντας σε καμιά υπόληψη τα εγκόσμια μεγαλεία, περνούσε τον περισσότερο καιρό του διδάσκοντας και ερμηνεύοντας δημόσια τον λόγο του Θεού. Γενικώς η διαγωγή του –πλήρης δικαιοσύνης, ειρήνης και φιλαδελφίας– μαρτυρούσε την έμπρακτη εφαρμογή των λόγων του, με αποτέλεσμα μεγάλος αριθμός ειδωλολατρών να ασπασθούν την πίστη του Χριστού, παρά τον διωγμό που είχε εξαπολύσει τότε ο αυτοκράτορας κατά των χριστιανών.

     Όταν ο Γαλέριος κατήγαγε λαμπρή νίκη στον πόλεμο κατά των Σκυθών, στον δρόμο της επιστροφής του σταμάτησε στην Θεσσαλονίκη για να οργανώσει εκεί την θριαμβευτική του πομπή και να προσφέρει ευχαριστήριες θυσίες στα είδωλα. Κάποιοι ειδωλολάτρες της πόλεως, που φθονούσαν την καλή φήμη του Δημητρίου, εκμεταλλεύθηκαν την παρουσία του αυτοκράτορα για να καταγγείλουν τον Δημήτριο ως χριστιανό. Η κατάπληξη του τυράννου μόλις το έμαθε, μεταβλήθηκε σε απερίγραπτο θυμό, όταν πληροφορήθηκε ότι ο Δημήτριος δεν αρκούνταν στο να συμμερίζεται απλώς την πίστη των μαθητών του Χριστού, αλλά την διέδιδε με επιτυχία και στους άλλους, εκμεταλλευόμενος την επίσημη θέση του. Διέταξε τότε να τον φέρουν μπροστά του και ο άγιος χωρίς δισταγμό ομολόγησε την πίστη του. Ο τύραννος έδωσε αμέσως εντολή να τον κλείσουν σε ένα κελί γεμάτο ακαθαρσίες, στα υπόγεια ενός λουτρού κοντά στο ανάκτορο. Όταν ο Δημήτριος μπήκε στο κελί, ένας σκορπιός πλησίασε το πόδι του έτοιμος να τον τσιμπήσει με το θανατηφόρο του κεντρί. Κάνοντας όμως ο άγιος το σημείο του σταυρού, ο σκορπιός εξαφανίσθηκε. Μόνος ο Δημήτριος μέσα στην σκοτεινή και υγρή φυλακή και ανενόχλητος από τις ασφυκτικές αναθυμιάσεις, ήταν γεμάτος αγαλλίαση με την σκέψη ότι σύντομα θα γινόταν κοινωνός του σωτηριώδους πάθους του Κυρίου. Θλιβόταν μόνο ότι θα έπρεπε να περιμένει το τέλος των αυτοκρατορικών εορτασμών, για να υποβληθεί στο μαρτύριο.

     Σύντομα, όπως απαιτούσε το έθιμο, ο Γαλέριος διοργάνωσε στο αμφιθέατρο της Θεσσαλονίκης αθλοπαιδιές και αγώνες μονομάχων. Είχε φέρει μάλιστα μαζί του και τον Λυαίο, έναν γίγαντα της φυλής των Βανδάλων, προικισμένο με ηράκλεια δύναμη. Ήταν τόσο ρωμαλέος και επιδέξιος μονομάχος, ώστε κανείς δεν μπορούσε να αντισταθεί μπροστά του. Βλέποντας ο Νέστωρ, ένας νεαρός χριστιανός, την κενή και μάταιη δόξα που προσποριζόταν ο αυτοκράτορας από τις νίκες του πρωταθλητού μονομάχου, αποφάσισε να του δείξει ότι ο Χριστός είναι ο μόνος παντοδύναμος. Έτρεξε λοιπόν στο λουτρό όπου ήταν φυλακισμένος ο Δημήτριος και του ζήτησε να τον ενισχύσει με την προσευχή του, ώστε να καταβάλει τον γίγαντα. Ο άγιος έκανε το σημείο του σταυρού στο μέτωπο και στην καρδιά του νεαρού αγωνιστή μόλις τον είδε, και τον έστειλε στο στάδιο σαν άλλο Δαβίδ εναντίον του Γολιάθ (βλ. Α΄ Βασ. 17) λέγοντάς του τα εξής προφητικά λόγια: «Και τον Λυαίο θα νικήσεις και για τον Χριστό θα μαρτυρήσεις».

     Δυναμωμένος ο Νέστωρ έφθασε στο αμφιθέατρο την στιγμή που οι κήρυκες διαλαλούσαν εάν κάποιος ήθελε να αντιμετωπίσει τον Λυαίο. Προχώρησε τότε άφοβα ο αθλητής του Χριστού και στάθηκε μπροστά στην αυτοκρατορική κερκίδα· έβγαλε τον χιτώνα του, τον έριξε κάτω και φώναξε: «Θεέ του Δημητρίου, βοήθει μοι!». Ήδη στην πρώτη συμπλοκή, την στιγμή που ο γίγαντας ορμούσε επάνω του, ο λεπτοκαμωμένος νέος όχι μόνο του ξέφυγε με έναν ελιγμό, αλλά και τον τραυμάτισε θανάσιμα στην καρδιά με το εγχειρίδιό του. Όλοι έμειναν άναυδοι βλέποντας το θαύμα, και απορούσαν πώς ήταν δυνατόν ο ακαταμάχητος βάρβαρος να πέσει τόσο εύκολα νεκρός από το κτύπημα ενός παιδιού. Πράγματι, ο νεαρός χριστιανός δεν εμπιστεύθηκε ούτε στην σωματική του δύναμη ούτε στα όπλα του, αλλά εναπέθεσε όλη του την ελπίδα στον Κύριο, τον «εν πολέμοις κραταιόν», ο οποίος παραδίδει στα χέρια των πιστών Του τους εχθρούς τους.

     Τότε ο αυτοκράτορας, αντί να υποταγεί λόγω του θαύματος στον παντοδύναμο Θεό, κατελήφθη από μεγάλη οργή και διέταξε να συλλάβουν τον Νέστορα, να τον οδηγήσουν εκτός πόλεως και να τον αποκεφαλίσουν. Εν συνεχεία, επειδή είχε ακούσει τον νέο να επικαλείται τον Θεό του Δημητρίου, υποψιάσθηκε ότι ο Δημήτριος χρησιμοποίησε κάποιο μαγικό τέχνασμα για να νικήσει ο Νέστορας, γι’ αυτό διέταξε τους στρατιώτες του να τον λογχίσουν μέσα στο κελί, χωρίς άλλη δικαστική διαδικασία. Έτσι θανατώθηκε ο άγιος, κάποιοι δε παρόντες χριστιανοί, μόλις έφυγαν οι στρατιώτες, ενταφίασαν ευλαβικά το σκήνωμά του. Λίγο νωρίτερα, πριν ενταφιάσουν το τίμιο λείψανο, ο υπηρέτης του αγίου Δημητρίου, ο Λούππος, που ήταν επίσης παρών, πήρε τον αιματοβαμμένο χιτώνα και το βασιλικό δακτυλίδι του αγίου, και επιτέλεσε πολλά θαύματα. Όταν το πληροφορήθηκε αυτό ο Γαλέριος, έστειλε αμέσως στρατιώτες και αποκεφάλισαν τον πιστό υπηρέτη [23 Αυγ.].

     Έχοντας στεφθεί ο άγιος Δημήτριος με τον αμάραντο στέφανο των μαρτύρων του Χριστού, απέκτησε μεγάλη παρρησία ενώπιον του Κυρίου και δωρήθηκε στην «θεοφύλακτη και φιλόχριστη και φιλομάρτυρα πόλη των Θεσσαλονικέων ως τείχος νοητό και αδιάσειστο, ως οχυρό απόρθητο από βαρβάρους και δαίμονες, ως φρούριο γαληνόδωρο για τους κλυδωνισμούς της ζωής και ως των σωμάτων και ψυχών αιώνιο φυλακτήριο» (7ος αι., αρχιεπίσκοπος Θεσ/νίκης Ιωάννης). Επί 1600 και πλέον έτη, ο άγιος Δημήτριος δεν έπαυσε να παρέχει την φιλάνθρωπη προστασία του στην Θεσσαλονίκη, της οποίας παραμένει ο τρανός πολιούχος. Χάρη σε αυτήν την προστασία του πολιούχου της, η Θεσσαλονίκη σώθηκε από πέντε πολιορκίες Σλάβων και Αβάρων· εξάλλου, στις πρεσβείες του αγίου αποδίδεται και η απελευθέρωση της πόλεως από τον τουρκικό ζυγό το 1912.

     Επίσης, πάρα πολλές φορές ο άγιος Δημήτριος προστάτευσε την πόλη από λιμούς, σεισμούς και λοιμούς· και οι πάσχοντες, τους οποίους άφηναν σε ένα παράπλευρο κτίσμα της βασιλικής που είχε μετατραπεί σε νοσηλευτήριο, θεραπεύονταν χάρη στις πρεσβείες του αγίου, ο οποίος παρουσιαζόταν στα όνειρά τους. Τα θαύματα που επιτελέσθηκαν, είτε με την άμεση παρέμβαση του αγίου είτε μέσω του μύρου του, είναι τόσο πολλά, ώστε εκείνος που θα ήθελε να τα απαριθμήσει θα έμοιαζε με τον μωρό και ασύνετο άνθρωπο που επιθυμεί να καταμετρήσει τους κόκκους της άμμου. Η περίφημη βασιλική του αγίου Δημητρίου οικοδομήθηκε τον 5ο αιώνα, στον τόπο όπου ενταφιάσθηκε ο άγιος, από τον έπαρχο Ιλλυρικού Λεόντιο, ο οποίος είχε θεραπευθεί θαυματουργικά. Επί σουλτάνου Βαγιαζήτ (1493) ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί, και αποδόθηκε στην χριστιανική λατρεία μόλις το 1912. Αναστηλώθηκε αργότερα και έγινε πάλι κέντρο της τιμής του αγίου, ιδίως μετά την μετακομιδή τμήματος εκ των τιμίων λειψάνων, τα οποία είχαν μεταφερθεί στην Ιταλία (1978 / 1980).

—ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟ—

Ἦχος γ΄. Θείας πίστεως.

Μέγαν εὕρατο,

ἐν τοῖς κινδύνοις,

σὲ ὑπέρμαχον,

ἡ οἰκουμένη,

Ἀθλοφόρε

τὰ ἔθνη τροπούμενον.

Ὡς οὖν Λυαίου

καθεῖλες τὴν ἔπαρσιν,

ἐν τῷ σταδίῳ

θαρρύνας τὸν Νέστορα,

οὕτως Ἅγιε,

Μεγαλομάρτυς Δημήτριε,

Χριστὸν τὸν Θεὸν

ἱκέτευε,

δωρήσασθαι ἡμῖν

τὸ μέγα ἔλεος.

—ΕΤΕΡΟΝ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟΝ—

(Τῆς Μετακομιδῆς τοῦ Ἁγίου)

Ἦχος πλ. α΄. Τὸν συνάναρχον Λόγον.

Τῶν σεπτῶν σου Λειψάνων

τὴν μετακόμισιν,

ἀπὸ Δυσμῶν πρὸς τὴν πόλιν,

Θεσσαλονίκην σοφέ,

ἑορτάζοντες λαμπρῶς

ἀνευφημοῦμέν σε,

ὅτι ηὐδόκησας ἐλθεῖν,

ταῦτα πάλιν εἰς τὴν γῆν,

Δημήτριε τὴν πατρῴαν,

ἥτις ἐν σοὶ καυχωμένη,

αἶνον σοι ᾄδει χαριστήριον.

—ΕΤΕΡΟΝ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟΝ—

(Ὑπὲρ προστασίας τῆς Μακεδονίας)

Ἦχος γ΄. Θείας πίστεως.

Μέγαν εὕρατο εἰς περιστάσεις,

σὲ ἀμύντορα, Μακεδονία,

Ἀθλοφόρε ἀθέους ἐκτρέποντα·

ὡς οὖν πλειστάκις λαόν σου διέσωσας,

οὕτω καὶ νῦν ἐπιβούλους ἀπότρεψον,

ὑπερένδοξε Μεγαλομάρτυς Δημήτριε,

κριτῶν ἀδίκων πλεκτάνας διάλυσον,

δωρούμενος ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος.

—ΕΤΕΡΟΝ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟΝ—

(Δρ. Χαραλάμπους Μπούσια)

Ἦχος πλ. α΄. Τὸν συνάναρχον Λόγον.

Εὐσταλὲς στρατιῶτα

Χριστοῦ τῆς Πίστεως,

Θεσσαλονίκης προστάτα

καὶ πολιοῦχε σεπτέ,

ἀκατάβλητε Δημήτριε δυνάμεως,

ὁ πλήσας Νέστορα σεμνόν,

θείας πλήρωσον ἡμᾶς

ἰσχύος πατῆσαι πλάνον,

ὡς Μυροβλύτην τιμῶντάς σε,

καὶ χαρίτων κρήνην ἄφθονον.

—ΚΟΝΤΑΚΙΟ—

Ἦχος β΄. Αὐτόμελον.

Τοῖς τῶν αἱμάτων σου ῥείθροις

Δημήτριε,

τὴν Ἐκκλησίαν

Θεὸς ἐπορφύρωσεν,

ὁ δούς σοι

τὸ κράτος ἀήττητον,

καὶ περιέπων

τὴν πόλιν σου ἄτρωτον·

αὐτῆς γὰρ ὑπάρχεις

τὸ στήριγμα.

—ΜΕΓΑΛΥΝΑΡΙΟ—

Τὸν μέγαν ὁπλίτην

καὶ Ἀθλητήν,

τὸν στεφανηφόρον,

καὶ ἐν Μάρτυσι θαυμαστόν,

τὸν λόγχῃ τρωθέντα,

πλευρὰν ὡς ὁ Δεσπότης,

Δημήτριον τὸν θεῖον,

ὕμνοις τιμήσωμεν.

—  ΕΠΙΜΥΘΙΟ  —

Α΄. ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ «Ο ΣΤΑΥΡΙΚΟΣ»

     Αλλά ο Θεός που θέλησε να δοξάσει τον Άγιό Του σ’ όλο τον κόσμο, οικονόμησε και έβγαινε μύρο απ’ το κορμί του τόσο πολύ, που έπαιρναν οι ντόπιοι και οι ξένοι, όσοι έρχονταν να γιατρευτούν, και δεν τελείωνε ποτέ! Το έπιναν οι χριστιανοί, κι ό,τι αρρώστια και αν είχανε γιατρεύονταν. Όλοι έτρεχαν στη Θεσσαλονίκη, για να τους κάνει καλά ο άγιος Δημήτριος. Αλλά θα χρειαζόταν ώρες ολόκληρες να ομιλεί κανείς, για ν’ αναφέρει τα θαύματα του Αγίου σ’ όλο τον κόσμο και ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη, την οποία τόσες φορές εγλύτωσε από πείνα, από θανατικό, από αιχμαλωσία κι από άλλα δεινά. Γι’ αυτό και τον τιμούν και στη Θεσσαλονίκη και σ’ όλο τον κόσμο, και παίρνουν τ’ όνομά του και του χτίζουν εκκλησιές και πανηγυρίζουν στη μνήμη του.

     Φαίνεται πως, όχι μονάχα στην πόλη του, μα και σ’ άλλες χώρες υπήρχαν αρχαιότερες εκκλησίες προς τιμήν του αγίου Δημητρίου. Στην Καππαδοκία λ.χ., σ’ ένα χωριό ονομαζόμενο Δρακοντιάνα, ένας γεωργός ξεπέτριζε ένα χωράφι του να το ισιώσει και να το κάμει αλώνι για ν’ αλωνίζει. Βρήκε όμως σωρούς από πέτρες και σκάβοντας είδε κάτι παμπάλαια θεμέλια, από χρόνια πολλά παραχωμένα μέσα στη γη. Ο γεωργός συνέχιζε να σκάβει. Ξαφνικά, βλέπει μπροστά του έναν νέο καβαλάρη και του λέγει: «Γιατί, άνθρωπέ μου, χαλνάς το σπίτι μου για να το φκιάσεις αλώνι; Αν το κάμεις αυτό, θα πάθεις μεγάλο κακό. Εγώ που σου μιλώ, είμαι ο άγιος Δημήτριος απ’ τη Θεσσαλονίκη…». Πήγαν ύστερα όλοι οι χωριανοί κι έσκαψαν βαθιά, ώσπου βρήκαν τα θεμέλια του ναού. Εκεί, μετά, έχτισαν καινούργιο ναό και ιστόρησαν τον άγιο Δημήτριο πάνω στο Σταυρό του Χριστού, λέγοντας: «επειδή διά του μαρτυρίου ο Άγιος συνεσταυρώθη με τον Χριστόν, διά τούτο είναι εζωγραφημένος ομού εν μιά εικόνι». Γι’ αυτό και την εκκλησία αυτή την ονόμασαν «του Αγίου Δημητρίου του Σταυρικού». Και σ’ αυτή την εκκλησία ο Άγιος έκαμε πάμπολλα θαύματα, όπως και στη Θεσσαλονίκη…

Β΄. «ΘΕΕ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, ΒΟΗΘΕΙ ΜΟΙ»

      Το βίο και τα θαύματα του Αγίου μπορεί κανείς να τα βρει στα εκκλησιαστικά βιβλία και, ίσως, δεν πρέπει να επεκταθούμε πιο πολύ εμείς εδώ. Εκείνο που πρέπει κάθε χριστιανός να κάμει σήμερα, είναι να μελετήσει και να διδαχθεί απ’ τα μαρτύρια του αγίου Δημητρίου και του αγίου Νέστορος υπομονή και γενναιότητα στις μεγάλες λύπες μας, στις στενοχώριες, στις αρρώστιες, στις περιστάσεις όπου μας πνίγει ο σύγχρονος, ο άδικος και σκληροτράχηλος ειδωλολάτρης κόσμος, που λατρεύει σαν θεό το χρήμα του και την εξουσία του, την περιουσία του και τις αδυναμίες του. Όταν μας πιέζουν με την κίβδηλη και βαριά μεγαλοπρέπειά τους οι άνθρωποι του μαμωνά (σημ.: οι ψεύτικοι άνθρωποι του χρήματος, της πονηρίας και της ματαιότητας), να βλέπουμε τον μικρό Νέστορα και τον Δαβίδ και να μην φοβούμαστε τους σύγχρονους Λυαίους και Γολιάθ, όποιοι κι αν είναι αυτοί. Εμείς να λέμε αυτό που είπε και ο Άγιος Νέστωρ: «Θεέ Δημητρίου, βοήθει μοι!». Και τότε: είτε είσαι η αδύνατη χήρα, με τ’ ανήλικα ορφανά· είτε ο άρρωστος πατέρας, με μια φούχτα απροστάτευτα παιδιά· είτε η γριούλα η έρημη, μέσα σε μια κρύα κάμαρη· είτε ο ρογιασμένος τσομπάνος πέρα στο ξεχασμένο μαντρί, που σου στέλνουν μουχλιασμένο ψωμί κι αυτό μόνο μια φορά τη βδομάδα· είτε ο εργάτης και ο υπάλληλος, που σε εκμεταλλεύεται ο εργοδότης σου και πλουτίζει εκείνος με τον ιδρώτα σου, ενώ εσύ πεινάς και υποφέρεις· είτε είσαι, τέλος, ένας αδύνατος σε γνωριμίες κοινωνικές κι έχεις ν’ αντιμετωπίσεις εχθρούς σατανικά οπλισμένους (ακόμη και κάτω απ’ την υποκριτική ευσεβοφροσύνη τους!)· – όποιος και νά ’σαι, γύρισε τα μάτια και τα χέρια σου στον ουρανό και «ο Θεός του Δημητρίου» θα σε «βοηθήσει». Όσο κι αν φαίνεται πως ο Θεός ανέχεται καμιά φορά το άδικο και το στραβό, είναι Δίκαιος· και το πληρώνει με τον τρόπο και την ώρα που Εκείνος μόνο ξέρει. Όσο μεγάλος κι αν είναι ο Λυαίος, αν δεν είναι πάνω του ο φόβος και ο νόμος του Θεού, θα πέσει. Κι όσο μικρός κι αν είναι ο Νέστωρ, όταν έχει τον Θεό μαζί του, θα νικήσει.

  

Γ΄. «ΕΛΑ, ΜΑΡΤΥΣ, ΠΡΟΣ ΕΜΑΣ!»

     Μπορούμε, μάλιστα, να παρακαλούμε και τον άγιο Δημήτριο, να μας λυτρώνει με τις πρεσβείες του προς τον Θεό, από τους κινδύνους και τις επιβουλές των φανερών και των αφανών εχθρών μας. Κι ας λέμε αυτό το τροπάρι από τους αίνους του Αγίου: «Δεῦρο, μάρτυς Χριστοῦ πρὸς ἡμᾶς, σοῦ δεομένους συμπαθοῦς ἐπισκέψεως». Δηλαδή, σύμφωνα με την απόδοση που δίνει ο κυρ–Φώτης ο Κόντογλου (1895–1965):

     «Έλα, μάρτυρα του Χριστού, προς εμάς που έχουμε μεγάλη ανάγκη από τη συμπονετικιά την επίσκεψη και γλύτωσέ μας από τις τυραννικές φοβέρες κι από τη δεινή μανία της αιρέσεως, που μας κατατρέχει, σαν νά ’μαστε σκλάβοι και σαν να περπατούμε γυμνοί δώθε και κείθε κι αλλάζουμε ολοένα τόπο με τόπο και πλανιόμαστε σαν τ’ αγρίμια στα βουνά και στα σπήλαια. Λυπήσου μας, πανεύφημε, και δος μας ανάπαυση, πάψε τη ζάλη και σβήσε την αγανάκτηση που σηκώθηκε καταπάνω μας, παρακαλώντας τον Θεό που δίνει στον κόσμο το μέγα έλεος».

ΠΑΝΤΕΛΗΣ Β. ΠΑΣΧΟΣ

※

[(1) Ιερομονάχου Μακαρίου

Σιμωνοπετρίτου:

«Νέος Συναξαριστής

της Ορθοδόξου Εκκλησίας»,

Τόμ. 2ος, Οκτώβριος,

σελ. 278–282,

Διασκευή από τα Γαλλικά:
Γαβριήλ Νικολάου Πεντζίκης,

Εκδόσεις «Ίνδικτος»,

Αθήναι Οκτώβριος 2009².
(2) Παντελή Β. Πάσχου:

«Έρως Ορθοδοξίας»,

Κεφ. Δ΄, §8, σελ. 385–387.

Εκδόσεις «Αποστολικής Διακονίας»,

Αθήναι, 1987⁴.

(3) Επιμέλεια ανάρτησης,

επιλογή θέματος και φωτογραφιών,

πληκτρολόγηση κειμένων:

π. Δαμιανός.]

※

Επιτρέπεται η αναδημοσίευση

των αναρτήσεων από το «Ειλητάριον»,

αρκεί να αναφέρεται απαραίτητα

ως πηγή προέλευσης.